გეოისტორიისა და გეოპოლიტიკის კვლევის კავკასიის საერთაშორისო ცენტრის წარმომადგენელი, პროფესორი გურამ მარხულია მიწების -ლორესა და ალავერდის, ოკუპაციის თემაზე კვლევას აქვეყნებს და აცხადებს, რომ ლორე უძველესი ქართული მიწაა.
„სულ ცოტა ხნის წინ ობიექტივი TV- ს მიერ ნიკოლოზ მჟავანაძის გადაცემაში, საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მღვდელმა, დეკანოზმა დავით ნოზაძემ წამოწია სომხეთის მიერ უძველესი ქართული მიწების-ლორესა და ალავერდის, ოკუპაციის თემა, სადაც მდებარეობს უმდიდრესი სპილენძისა და ოქროს საბადოები. გთავაზობთ ამ ეპიზოდს:
ამ ვიდეორგოლში მამა დავით ნოზაძე საუბრობს იმის შესახებ, რომ ქართული მიწების დამპყრობელი სომხეთია, რომელმაც რეგიონის მასშტაბით ოქროთი უმდიდრესი ალავერდი მიიტაცა. ეს საქართველო-სომხეთის ომის შემდეგ მოხდა, რომელშიც საქართველომ გაიმარჯვა – ეს ტერიტორია ინგლისელებმა გადასცეს სომხეთს.
1920 წელს, თურქეთის არმიის მიერ დამარცხებული სომხები იძულებულნი იყვნენ დაებრუნებინათ ეს მიწები საქართველოსთვის. 1921 წლის დასაწყისისთვის, ლორე იყო საქართველოს განუყოფელი ნაწილი და ეს აღიარებული იქნა მთელს მსოფლიოში. თუმცა, იმავე 1921 წელს, ლორეს სომხურმა მოსახლეობამ ამბოხება წამოიწყეს, რაც გახდა საბჭოთა ოკუპაციის მიზეზი.
საგულისხმოა, რომ ლორეში უამრავი უძველესი ქართული სალოცავი, ტაძარი და მონასტერია – კერძოდ, ქართული ხუროთმოძღვრების ისეთი უნიკალური ძეგლები, როგორიცაა ახტალის, კობაირის, ხნევანკის მონასტრები.
სამწუხაროდ, ამ ჩამონათვალს ხუჯაბის მონასტერიც დაემატა პოსტსაბჭოთა პერიოდში. საქმე იმაშია, რომ საბჭოთა კავშირის დახმარებით მითვისებული საქართველოს სომხური ოკუპაციის ზონა – ლორე ქვემო ქართლის მიმართულებით ფართოვდება. და სომხურმა მხარემ უკანონოდ და ნებართვის გარეშე მიიტაცა ხუჯაბის მონასტერი, გადაწია რა საზღვარი 400 მეტრით ჩრდილოეთის მიმართულებით. მიუხედავად ამისა, ისტორიულად ლორე ყოველთვის ეკუთვნოდა საქართველოს და მხოლოდ სომეხი ნაციონალისტების ინტრიგებმა განაპირობა ის, რომ საქართველომ დაკარგეს ეს წმინდა მიწა.
ჯერ კიდევ 10 წლის წინ ძალიან კარგად და დეტალურად ვწერდი ჩემს სტატიაში”ლორეს რაიონი – საქართველოს ისტორიული ტერიტორია”იმის შესახებ, თუ როგორ მიიტაცეს სომეხმა ნაციონალისტებმა უძველესი ქართული მიწები.
(https://www.apsny.ge/analytics/1267415329.php) წარმოგიდგენთ ამ მასალის ძირითადი მომენტებს. 1920 წლის 24 სექტემბერს დაიწყო სომხეთ-თურქეთის ომი. … სომხეთის მთავრობის მხრიდან მოლაპარაკებაზე უარის თქმის შემდეგ, თურქულმა ჯარებმა წამოიწყეს შეტევა, ”კარგად შეიარაღებული და აღჭურვილი” სომხური ჯარი მუდმივად უკან იხევდა, ხოლო თურქებმა, რომლებმაც დაიკავეს რამდენიმე რეგიონი, მიუახლოვდნენ საქართველოს საზღვრებს. ამ ვითარებაში, საქართველოს მთავრობამ სომხეთის ხელმძღვანელობას მიმართა წინადადებით, რომ დროებით შეეყვანა ქართული ჯარი ლორეს “ნეიტრალური ზონაში”.
სომხეთის მთავრობა იძულებული გახდა დროებით უარი ეთქვა თავის ამბიციებზე საქართველოსთან მიმართებაში და 1920 წლის 13 ნოემბერს, თბილისში, ხელი მოეწერა შეთანხმებას საქართველოსა და სომხეთს შორის, საქართველოს ჯარების “ნეიტრალურ ზონაში” დროებითი შეყვანის შესახებ … ზემოაღნიშნული ხელშეკრულების დადების შემდეგ, “ნეიტრალურ ზონაში” მოქცეული სომხური ქვედანაყოფები ფრონტზე გაგზავნეს …
1920 წლის 29 ნოემბერს სომხეთი გასაბჭოებულად გამოცხადდა, თუმცა წითელი არმიის ნაწილები ერევანში მხოლოდ 4 დეკემბერს შევიდნენ. უკვე დამხობილმა დაშნაკებმა, 1920 წლის 2 დეკემბერს, ალექსანდროპოლის სამშვიდობო ხელშეკრულებას ხელი მოაწერეს ქემალისტურ თურქეთთან, რომლის თანახმად, სომხეთს მხოლოდ 13,000 კვ. კმ, ე.ი. ქ. ერივანისა და სევანის ტბის არე ერგებოდათ…
სომხეთის გასაბჭოების შემდეგ, ერევანში შეიქმნა სამხედრო რევოლუციური კომიტეტი, ს.კასიანის თავმჯდომარეობით. მალევე საგარეო საქმეთა სახალხო კომისრად დანიშნული ა. ბეკზადიანი 1920 წლის 7 და 10 დეკემბერს მიმართვას უგზავნის საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს, რომელშიც იგი მოითხოვს “ლორეს რეგიონიდან ქართული ჯარების დაუყოვნებლივ გაყვანას” … დაიწყო ახალი ბრძოლა ძველი მიზნების მისაღწევად, მაგრამ განსხვავებული გზით. რაც შეეხება უკვე გასაბჭოებული სომხეთის მოთხოვნებს, საქართველოს მთავრობის პასუხი ცალსახა უარი იყო.
1920 წლის 30 დეკემბერი საბჭოთა სომხეთის მთავრობამ საქართველოს ხელმძღვანელობას ახალი მიმართვა გაუგზავნა შემდეგი შინაარსით: ”… თურქეთთან ომის დროს, ქართულმა ჯარებმა დაიკავეს ნეიტრალური ზონა. 10 და 12 დეკემბერს თქვენს პასუხებში თქვენ უარს ამბობთ ჩვენი მოთხოვნების შესრულებაზე და ამბობთ, რომ ნეიტრალური ზონა დაკავებულიქნა დაშნაკებთან დადებული 13 ნოემბრის შეთანხმების საფუძველზე. სომხეთის (საბჭოთა) მთავრობა იძულებულია განაცხადოს, რომ იგი არ ცნობს 13 ნოემბრის შეთანხმებას, რადგან ის დაიდო ანტენტეს მოთხოვნით … ჩვენი მოთხოვნაა ამ ვითარების დასრულება ნეიტრალურ ზონაში, ამ უდავოდ სომხურ მხარეში. “ამის შემდეგ, საბჭოთა სომხეთის მთავრობას აღარ წარუდგენია პრეტენზიები ქართველთა მიწებზე, რადგან მოსკოვში უკვე მზადდებოდა საქართველოს ოკუპაციის გეგმა, ხოლო სომეხ ბოლშევიკებს ეჭვი არ ეპარებოდათ, რომ ამის შემდეგ მათ გადაეცემოდათ “ნეიტრალური ზონა”.
1921 წლის 11-12 თებერვლის ღამეს წითელმა არმიამ გადაკვეთა საქართველოს საზღვრები. მოსკოვი რადიოთი გადასცემდა, რომ საქართველოში აჯანყება დაიწყო, ხოლო კავკასიაში მაუწყებლობდნენ, რომ საბჭოთა სომხეთი თავს დაესხა საქართველოს და ბორჩალის უეზდის ანექსირებას ცდილობდა.
სასტიკ ბრძოლებში, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის რეგულარული ჯარის ნაწილებმა ვერ შეძლეს წითელი არმიის ფორმირებების შეჩერება. 1921 წლის 25 თებერვალს საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლება დამყარდა …
1921 წლის 7 ივლისს კავკასიის ბიუროს პლენუმმა, სტალინისა და ასევე საქართველოს სსრ და სსრ სახალხო კომისრების სვანიძისა და მარავიანის მონაწილეობით, გადაწყვიტეს ლორეს ყოფილი ნეიტრალური ზონა სომხეთის სსრ-სათვის გადაეცათ.
ასეთია ისტორიული ქართული რეგიონებისაგან შემდგარი სომხეთის წარმოშობის მოკლე ისტორია, თუმცა, ახლადგამომცხვარი „სომეხი ხალხის გენიოსები“, რომელთაც ახალ გეოპოლიტიკურ ვითარებაში დაივიწყეს, თუ ვის მიწაზე ცხოვრობენ, ცდილობენ კვლავ მოსტაცონ საქართველოს ის მიწები, რომელიც თვალში მოუვათ ”.
სომხეთის გასაბჭოების შემდეგ, ადგილობრივმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა, რომ 1921 წლის თებერვალში დაეწყო ლორეში სომეხთა აჯანყება, რათა საქართველოს ხელისუფლების პროვოცირება მოეხდინათ საპასუხო ზომებისთვის. ეს საშუალებას მისცემდა მათ გაემართლბინათ ბოლშევიკების შეჭრა საქართველოში და მისი დამოუკიდებლობის დამხობა. სომხეთის კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის ხელმძღვანელობით, ამბოხებისთვის მზადება 1920 წლის დეკემბერში დაიწყო და ამ მიზნით სომხეთიდან ემისრების დიდი ჯგუფი გადასხეს ლორეს ნეიტრალურ ზონაში.
აქ ჩამოყალიბდა სომეხი ჯალათების რამდენიმე ბატალიონი, რომლებმაც 1921 წლის 11 თებერვლის ღამით შეუტიეს საქართველოს სასაზღვრო პუნქტებს, განაიარაღეს გარნიზონი და დახოცეს ქართველი სამხედროები, შემდეგ კი, “სომეხთა მოსახლეობის აჯანყების” ფონზე, შეძლეს ლორეს ნეიტრალური ზონის ხელში ჩაგდება. გაჩაღდა ბრძოლა ქართულ ჯარებთან, რის შედეგადაც ლორეს ყველა ქართული გარნიზონი შეიპყრეს და განაიარაღეს. ამის შემდეგ აქ დამყარდა საბჭოთა ხელისუფლება და ჩადგა მე -11 წითელი არმიის დანაყოფები, რომლებმაც შეტევა დაიწყეს საქართველოს წინააღმდეგ, რამაც გამოიწვია ქვეყნის დაპყრობა და მისი დამოუკიდებლობის დაკარგვა.
მრავალი წლის შემდეგ, 1990 წელს, კომისიის დასკვნის თანახმად, რომელშიც ყველაზე ცნობილი ქართველი ისტორიკოსები შედიოდნენ, სწორედ ”ლორეს საკითხმა” და მისი სომეხი მოსახლეობის ფაქტორმა განაპირობა ბოლშევიკების შემოჭრა საქართველოში. (“1920 წლის 7 მაისის საქართველოსა და საბჭოთა რუსეთს შორის ხელშეკრულების დარღვევის პოლიტიკური და იურიდიული შეფასების კომისიის დასკვნა”).
შედეგად, საქართველომ დაკარგა არა მხოლოდ ლორეს სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ტერიტორიები, არამედ თავისი დამოუკიდებლობაც.
საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, რუსეთის (ბოლშევიკური) კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის იმავე კავკასიურმა ბიურომ, რომელიც ხელმძღვანელობდა ამბოხების ორგანიზებას ნეიტრალურ ლორეში და შემდგომში საქართველოს ანექსიას, სამხრეთ კავკასიის სამი რესპუბლიკის “შერიგება” დაიწყო. 1921 წლის 2 მაისს, რკპ – ის ცენტრალური კომიტეტის კავკასიური ბიუროს პლენუმზე გადაწყდა შექმნილიყო აზერბაიჯანის, საქართველოსა და სომხეთის წარმომადგენელთა ერთობლივი კომისია, რათა დადგენილიყო სამი რესპუბლიკის საზღვრები.
კომისიის პირველივე სხდომაზე, სომხეთის წარმომადგენელმა ბეკზადიანმა წამოაყენა წინადადება სომხეთისთვის საქართველოს მხრიდან ახალქალაქის რაიონის, ლორესა და, აზერბაიჯანის მხრიდან მთიანი ყარაბაღისა და ნახჭევანის ნაწილის გადაცემის თაობაზე. გარდა ამისა, მისი “მეგობრული” თხოვნის დასასრულს, ბეკზადიანმა დასძინა, რომ “მოსკოვში, მასთან საუბრისას, სტალინმა სრულად გაიზიარა ეს აზრი”(ЦГИАА, ф. 128, оп. №1, д. №1420, л. 15-16.) თუმცა, საბჭოთა საქართველოს წარმომადგენლებმა, რომლებსაც მხარი დაუჭირეს საბჭოთა აზერბაიჯანის წარმომადგენლებმა, განაცხადეს ნებისმიერი ტერიტორიული დაყოფის დაუშვებლობის შესახებ.
ორჯონიკიძე, ორახელაშვილი და ელიავა იძულებულნი იყვნენ მონაწილეობა მიიღონ შეხვედრაში საკითხების მოსაგვარებლად 26 ივნისს. მიუხედავად ამისა, ამიერკავკასიის საბჭოთა რესპუბლიკების ტერიტორიული დელიმიტაციის საკითხი არ მოგვარებულა, ხოლო სომხეთის წარმომადგენელმა ბეკზადიანმა საკითხი მოსაგვარებლად რკპ-ს ცენტრალური კომიტეტის კავკასიური ბიუროს გადასცა.
1921 წლის 7 ივლისს, კავკასიის ბიუროს პლენუმმა სტალინის მონაწილეობით, ისევე როგორც საქართველოს სსრ და სომხეთის სსრ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისრის წევრებმა სვანიძემ და მარავიანმა გადაწყვიტეს ლორეს ყოფილი ნეიტრალური ზონის გადაცემა სომხეთის სსრ-სთვის. გადაწყდა, რომ ახალქალაქის რეგიონის სომხეთის სსრ-სათვის შეერთების საკითხი საქართველოს (ბოლშევიკური) კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტისთვის წარედგინათ, რომლის დასკვნა შემდეგ უნდა გადაეცათ კავკასიის ბიუროს პლენუმში. 16 ივლისს, საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდიუმმა დაადასტურა კავკასიის ბიუროს გადაწყვეტილება ლორის “ნეიტრალური ზონის” სომხეთში გადატანის შესახებ (“მომხრე” – ფ. მახარაძე, მ. ორახელაშვილი; ბ. მდივანი აღნიშნავდა, რომ ეს საკითხი უკვე გადაწყვეტილი იყო, თუმცა კარგი იქნებოდა პლებისციტის ჩატარება) ახალქალაქის რეგიონის საბჭოთა სომხეთისთვის დათმობის საკითხთან დაკავშირებით, საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის (ბოლშევიკურმა) პრეზიდიუმმა, გამომდინარე ახალქალაქის რეგიონის პოლიტიკური და ეკონომიკური კავშირებიდან ტფილისთან, ეს წინადადება მიუღებლად მიიჩნია. “
როგორც ზემოაღნიშნული მასალებიდან ჩანს, სომეხ ნაციონალისტებს, რომლებმაც ლორეს ოდითგანვე ქართული მიწა მიიტაცეს, არ სურთ ამაზე გაჩერება. შემდეგი ტერიტორია, რომლის მითვისებასაც აპირებენ, სამცხე-ჯავახეთია.
იმისათვის, რომ ამგვარ გამოხდომებს ერთხელ და სამუდამოდ წერტილი დაესვას, აუცილებელია ნათლად განვაცხადოთ, რომ ლორე არის ოკუპირებული საქართველოს ტერიტორია, ისევე, როგორც ახლახანს ოკუპირებული აზერბაიჯანული ყარაბაღი, და უფრო ადრე, იგივე საბჭოთა ხელისუფლების მიერ ოკუპირებული, აზერბაიჯანული ზანგეზური.
ლორე არის ქართული მიწა, ეს 1921 წელს აღიარეს მთელ მსოფლიოში და სომხეთმა იგი უნდა დაუბრუნოს საქართველოს. უფრო მეტიც, ათწლეულების განმავლობაში სომხეთი აწარმოებდა სპილენძისა და ოქროს მოპოვებას უცხო ქვეყანაში, ფაქტობრივად, ძარცვავდა ქართველი ხალხის ქონებას. აღარაფერი ვამბობთ დატყვევებულ და გაპარტახებულ ქართულ სალოცავებზე, რომლებიც ფასდაუდებელია ჩვენი ერისთვის ხალხისთვის.
უცნაურია, რომ საქართველოში სომხეთის მხრიდან ლორეს უკანონო ოკუპაციის საკითხი საერთოდ არ არის წამოჭრილი. მიუხედავად იმისა, რომ თავისი ბუნებრივი რესურსების თვალსაზრისით – პირველ რიგში მინერალებისა – ლორი უფრო მდიდარია, ვიდრე აფხაზეთი და ცხინვალის რეგიონი. და ის ფაქტი, რომ ეს რეგიონი ქართულია, არ დაიმალება და ახლა ეს დასტურდება ქართული ეკლესიების ქართული წარწერებით, ქართული საფლავის ქვებით, ქართული ტოპონიმებით, ხოლო ქართულ მატიანეებში ლორეს მხოლოდ ქართულ მიწად მოიხსენიება“ – წერს პროფესორი მარხულია.
